جنبش گولن؛تصوف مدرن

جنبش گولن؛تصوف مدرن

همان گونه که نجم الدین اربکان، پدر اسلام سیاسی در ترکیه خوانده میشود، فتح الله گولن را هم به عنوان پدر اسلام اجتماعی در این کشور میخوانند. وی بنیان گذار و رهبر جنبش گولن است؛ جنبش دینی که دارای صدها مدرسه در ترکیه و صدها مدرسه دینی در خارج ترکیه - از جمهوریهای آسیای مرکزی و قفقاز گرفته تا روسیه و مغرب و اوگانداو کنیاو بالکان میباشد.
این جنبش دارای جراید مختلف از جمله روزنامه ها، مجله ها و نیز شبکه های تلویزیونی متعدد و هم چنین شرکتهای تجاری و مؤسسات خیریه فراوانی است. از این گذشته، این جنبش در بسیاری از کشورهای جهان، مراکز فرهنگی تاسیس کرده و نشستها و همایشهای سالانه منظمی از سوی این جنبش در انگلیس، اتحادیه اروپا و امریکا برگزار میشود. در این نشستها که با همکاری دانشگاههای بزرگ جهان برگزار میشود، ابعاد مختلف این جنبش و تاثیر و ریشه های فرهنگی و اجتماعی آن مورد مطالعه قرار میگیرد. نقطه تمایز جنبش گولن از دیگر جنبشهای اسلامی در منطقه و جهان این است که این جنبش به سبب ماهیت غیر سیاسی اش، با استقبال غرب روبه رو شده است.
گولن بر خلاف اربکان - که معتقد است امریکا به سبب آن که صهیونیسم جهانی، مهمترین تصمیم سازان آن هستند، دشمن جهان اسلام است - بر آن است که امریکا و مجموعه غرب، اکنون به قدرتهای جهانی ای تبدیل شده اند که چاره ای جز همکاری با آنها وجود ندارد. هم چنین وی در مقابل اربکان، که وحدت میان کشورهای اسلامی را ضروری می دانست و برای تحقق این هدف مجموعه 8 کشور اسلامی را در قالب یک نهاد گرد هم آورد، جهان عرب و ایران را حوزه حیاتی ترک ها نمی داند، بلکه قفقاز و جمهوری های آسیای مرکزی و بالکان را حوزه حیاتی ترکها به حساب می آورد، چرا که در این کشورها، اقلیتهای بزرگ ترک زندگی میکنند. لذا وی معتقد است: اگر روزی قرار باشد که ترکیه جایگاه گذشته خود را - همانند دوره عثمانی ـ بازیابد و به یکی از مهمترین کشورهای جهان تبدیل شود، باید در میان ترکهای دیگر کشورها نفوذ خود را بگستراند. با این حال گولن از عمل گرایی و هوش بالایی برخوردار بوده و از اصطلاح «رهبری ترکیه» در منطقه استفاده نمیکند و خواهان استقلال یابی اقلیتهای ترک در جمهوری های آسیای مرکزی نیست و حتی در مناطقی ؛ مانند چین، روسیه و یونان که ممکن است اقلیتهای مسلمان ترک مورد آزار دولتها قرار گیرند، اقدام به فعالیتهای آموزشی نمیکند. نخستین چیزی که در اندیشه گولن جلب توجه میکند، این است که وی اجرای شریعت را به صورت فراگیر در ترکیه تشویق نمیکند و معتقد است که بخش اعظم قواعد شریعت اسلام به زندگی خصوصی مردم مربوط میشود، در حالی که بخش اندکی از آن به دولت و امور دولتی ارتباط مییابد و اجرای احکام شریعت در حوزه عمومی توجیهی ندارد. بر این اساس، گولن معتقد است که در حوزه عمومی، مردم سالاری بهترین گزینه است و طبعآ آنان که به شریعت اسلام اعتقاد دارند، خود نیز بر اساس احکام شریعت رفتار میکنند، حتی اگر این احکام شرعی به شکل قانون برحوزه عمومی حاکم نشده باشد.
هر چند در ترکیه معروف است، که نجم الدین اربکان استاد و اسوه رجب طیب اردوغان، نخست وزیر اسلام گرای ترکیه است، اما تجربه حزب عدالت و توسعه نشان می دهد که استاد حقیقی فتح الله گولن است.در ترکیه، با هر کس ـ چه اسلام گرا و چه لائیک ـ سخن بگویید، حتمآ یادی از جنبش گولن به میان می آید. شریف ماردین نویسنده و استاد دانشگاه معتقد است: در حال حاضر نمیتوان پیش بینی کرد که این جنبش اساسآ در پی چیست؟ البته آینده میتواند پاسخ این پرسش را بدهد. این جنبش به رغم تعدد و تنوع حوزه های فعالیت اش همچنان برای بعضی ناشناخته و مبهم به نظر می رسد و بسیاری از صاحب نظران در ترکیه و خارج ترکیه، نسبت به مقاصد و نیات دراز مدت این جنبش اظهار بی اطلاعی میکنند.

مرحله تاسیس

جنبش فتح الله گولن در مرحله رشد جنبشها و طریقت های دینی در ترکیه ؛ یعنی در دهه هشتاد قرن بیستم سر برآورد. پس از کودتای نظامی به رهبری کنعان اورن در سال 1980 و تصمیماتی که دولت نظامی وی در باب آزادی اقتصاد، خصوصی سازی مطبوعات و فراهم آوردن فرصتهای کاری بیشتر برای سازمانهای غیر دولتی و از جمله سازمان ها و جماعتهای دینی اعلام کرد، طریقت های دینی نیز رو به شکوفایی نهادند، که از میان این طریقت ها، طریقت نور هم احیا شد، که سعید نورسی (1960 ـ 1873) آن را تاسیس کرده بود. بنابراین فتح الله گولن نیز پرورش یافته و تحت تاثیر همین مکتب است.
هدف اصلی جنبش گولن، ایجاد جامعه اسلامی متعهد و در عین حال برخوردار از علم و معرفت، فن آوری جدید و مترقی است تا بدین طریق دوران تفوق جهان غرب بر جهان اسلام به سر آید. امروزه نام فتح الله گولن با اصطلاح اسلام روشنگر و یا معتدل ترک گره خورده است؛ زیرا فتح الله گولن با هوادارانش، جنبش دینی ـ سیاسی مدرنی را تاسیس کردند، که مدرنیته را با دین ورزی و ناسیونالیسم و تسامح و مردم سالاری پیوند داده و اسلام و ناسیونالیسم و آزادی خواهی را در کانون واحد گرد آورده است.
بسیاری از مطبوعات غربی جهان، گولن را رهبر جنبش اجتماعی اسلامی قومیت گرا و ناستیز با غرب می دانند، که آینده خاورمیانه را به سوی اسلام اجتماعی جهت می دهد، اما مخالفان گولن معتقدند که وی بیشترین خطر را برای لائیسیته ترکیه دارد و او را متهم میکنند که از طریق اسلامی سازی فعالیتهای اجتماعی، در پی ریشه کنی بنیاد لائیک دولت ترکیه است.
مروی بیتک گورپوز، عضو حزب لائیک مردم، بر آن است که جنبش گولن از دامنه مردمی اش جهت تحقق اهداف سیاسی اش در آینده، سوء استفاده میکند. وی توضیح می دهد که مریدان این جنبش، همانند مریدان دیگر طریقتهای دینی در ترکیه به صورت دسته جمعی و هماهنگ، به حزبی که مورد اتفاق نظر قرارگرفته است، رای می دهند؛ حتی زنانی که هوادار این جنبش هستند، مشکل حجابشان متفاوت از دیگر زنان محجبه است. اگر به مناطق معینی از ترکیه سفر کنید، متوجه خواهید شد که حجاب برخی از زنان به شکل نیم هلال از جلو و نیم هلال از پشت سر است، در حالی که دیگر زنان حجابشان را به شکل مثلثی در پیش و مثلثی در پشت در آورده اند. این اقدامات اهدافی فراتر از اهداف آموزشی و فرهنگی را تعقیب میکند.
اما قاسم مصطفی قاسم، از هواداران جنبش گولن که در دانشگاه بیرمنگام تحصیل میکند، ادعاهای گورپوز را رد کرده و میگوید: امکان ندارد که جنبش ما اهداف سیاسی داشته باشد و یا برنامه مخفی ای را تعقیب کند و این ادعاها فاقد دلیل است، زیرا اهداف ما صرفآ تربیتی و آموزشی است و فتح الله گولن بارها در ترکیه به اتهام تعقیب برنامههایی سری برای اسلامی سازی جامعه ترک محاکمه شده، اما هر بار نیز از این اتهامات تبرئه شده است.

مدارس و مراکز زنجیره ای

دامنه جنبش گولن در چهارگوشه جهان گسترده است و شبکه روابط وی بسیار فراگیر است. این جنبش، حدود 300 مدرسه در داخل ترکیه و 200 مدرسه در گوشه و کنار جهان، از تانزانیا گرفته تا چین و از ترکمنستان تا مغرب و مصر و فیلیپین دارد. اما بیشتر این مدارس در جمهوریهای آسیای میانه (اتحاد جماهیر شوری سابق) که نژاد ترک بیشترین جمعیت شان را تشکیل می دهند، واقع شده است. ساهین بای تحلیل گر ترک میگوید: جالب توجه است که دانش آموختگان مدارس گولن به محض فراغت از تحصیل در جمهوری های آسیای میانه پستهای عالی را در زمینه تخصص خود در اختیار میگیرند.
اما آن دسته از مدارس گولن که در داخل ترکیه قرار دارد، تحت نظارت دولت قرار دارد. این مدارس اگر چه به لحاظ نظام آموزشی و مدت زمان آموزش، همانند دیگر مدارس ترکیه هستند، اما وجه تمایز و امتیاز این مدارس، این است که بر اخلاقیات و دین تمرکز بیشتری دارند و استادان آنها، بهترین دانش آموختگان دانشگاه های ترکیه هستند. این مدارس هیچ مشکل مالی ای ندارند و تاجران ترک، در حدی گسترده به آنها کمک مالی میکنند. اعتبار آموزشی این مدارس بسیار بالا است و دانش آموزان زیادی، اعم از مسلمان و غیر مسلمان در آنها تحصیل میکنند. زبان رسمی این مدارس انگلیسی است و فرزندان مقامات مسئول، بلند پایه و نخبگان ترک هم معمولا جذب این مدارس میشوند.
فتح الله گولن همواره با تاکید میگوید که مالک این مدارس نیست. وی میگوید: از بس گفته ام که این مدارس مال من نیست، خسته شده ام. منظور وی این است که این مدارس بخشی از فعالیتهای جنبش اوست و نه مال شخص وی. هدف جنبش گولن از افتتاح مدارس در آسیای میانه، ترویج ارزشهای اسلامی و فرهنگ ترکیه است.
مصطفی قاسم در این باره میگوید: درست است که در کشورهای آسیای میانه، روسیه، بالکان، قفقاز و شمال مغرب مدارس زیادی داریم و نیز در بسیاری از کشورهای جهان، از جمله در اروپا، اردن، مصر و عربستان مراکز فرهنگی داریم، اما همه این مراکز نه به نام جنبش، بلکه به نامهای محلی یا شخصیتهای برجسته اسلامی نامگذاری شده اند که البته اهداف ما هم بسیار روشن است، آموزش ارزشهای اسلامی و فرهنگ ترکیه. البته در مدارس ما هیچ چیزی اجباری نیست و در همه آنها سه زبان آموزش داده میشود، که عبارتند از: زبان انگلیسی، زبان رسمی همان کشور و زبان سومی که اختیاری است و زبان ترکی از جمله زبانهای اختیاری است.
از آن رو که جمهوری های آسیای میانه، اجازه فعالیت هیچ تشکیلاتی را به نام اسلام نمی دهند، مدارس و مراکز گولن با احتیاط فعالیت میکنند و از برانگیختن حساسیتهای دینی، یا سیاسی پرهیز میکنند و سعی آنها بر این است که در چارچوب قوانین موجود کار کنند.
به رغم اصرار این جنبش بر این نکته که رویکرد تربیتی، دینی و آموزشی است، اما یک خبرنگار ترک به نام سینان تافشان میگوید: علت اصلی خروج گولن از ترکیه و اقامتش در امریکا این است که در نوار ویدیویی اش که از گولن به دست آمده، وی به هوادارانش توصیه کرده تا برای تغییر ماهیت نظام سیاسی ترکیه، به آرامی حرکت کنند. در ادامه وی میگوید: این نوار ویدیویی که بر روی سایت یوتیوب قرار گرفته، سر و صدای زیادی را در ترکیه برانگیخت و حرکت جنبش گولن را با تنگناهایی روبرو کرد.

اقامت در امریکا

تا کنون علت اصلی اقامت فتح الله گولن در امریکا به طور رسمی اعلام نشده است، اما درد سرهای گولن با مقامات ترکیه از 18 ژوئن سال 1999 و از زمانی آغاز شد که در تلویزیون ترکیه سخنانی را بر زبان آورد که برخی آن را انتقاد ضمنی از نهادهای دولتی ترکیه تلقی کردند و لذا پس از این، دادستان ترکیه به تحقیق پیرامون سخنان وی پرداخت.
بلنت اجویت که در آن زمان نخست وزیر ترکیه بود، خواستار بررسی این موضوع در فضایی آرام شد و از طرح آن در شبکه های تلویزیونی ترکیه بر حذر داشت. هم چنین از گولن و مؤسسات آموزشی اش دفاع کرد و گفت: مدارس گولن فرهنگ ترکیه را در جهان ترویج میکند و ترکیه را به جهان میشناساند و همواره تحت نظارت دولت بوده است. پس از این گولن به سبب گفته های خود عذر خواهی کرد، اما با این حال برخی از لائیکهای ترک همچنان به اهداف او به دیده تردید مینگرند و او را متهم میکنند که میکوشد تا از نهادهای دولتی و حتی ارتش، بهره برداری سیاسی کند. یک هفته پس از پخش آن برنامه تلویزیونی، سلیمان دمیریل، رئیس جمهور وقت ترکیه در نامه ای برای گولن چنین نوشت: معتقدم که عالم دینی نباید طمع های سیاسی داشته باشد. این که شما یک عالم دینی باشید در حد خود کاری دشوار است، اما این که بخواهید عالم دینی مورد احترامی باشید، شرطش این است که مطابق آموزه های دین ما عمل کنید... این کار هم میتواند با دادن پندی نیک به بشریت انجام شود و نه با ورود به امور دنیوی.
پس از این بحران بود که بحران نوار ویدیویی پیش آمد. گولن، در بخشی از این نوار - که بر روی پایگاه یوتیوب قرار گرفته - به شماری از هوادارانش میگوید که برای تغییر نظام سیاسی ترکیه از نظام لائیک به نظامی اسلامی، به آرامی حرکت خواهد کرد. وی هم چنین در این نوار از ترویج فرهنگ ترکیه در ازبکستان هم سخن گفته، که این سخنان موجی از خشم را در ارتش ترکیه و دیگر نهادهای لائیک به همراه داشته و بحرانی دیپلماتیک میان ترکیه و ازبکستان را پدید آورد، که بلنت اجویت را مجبور به مداخله در این موضوع کرد. اجویت گفت: رئیس جمهور ازبکستان، هراس، غیر موجه از ترکیه دارد. ترکیه در امور داخلی ازبکستان دخالت نمیکند و اجازه نخواهد داد تا روابط دو کشور به سبب برخی هراسهای غیر ضروری دچار تنش شود. اما با این حال ازبکستان تصمیم گرفت تا برخی مدارس وابسته به گولن را تعطیل کند.
به نظر می رسد که در همین مقطع، نهادهای لائیک ترکیه نیز به صورت فزاینده ای از سوی گولن و نهادهای آموزشی وی احساس هراس میکردند. در نتیجه شورای آموزش عالی ترکیه طی بخشنامه ای، مدارک علمی مدارس گولن را فاقد اعتبار اعلام کرد، اما چندی بعد این بخشنامه لغو شد.

روابط گسترده

امروزه گولن روابط گسترده و ممتازی با بسیاری از سیاستمداران ترک دارد. وی از سال 1994 با رؤسای جمهور، نخست وزیران، رهبران احزاب سیاسی و تاجران متنفذ نیز دیدارهایی داشته و روزنامههای ترکیه بارها با وی به گفت و گو نشستند. در سال 1997 سلیمان دمیریل از سوی مؤسسه آموزشی گولن، جایزه دریافت کرد. گولن با اجویت نخست وزیر فقید ترکیه هم دیدار کرده است. وی مانعی برای دیدار با هیچ عالم دینی ای نمیبیند. گاه با خاخام های یهودی اسرائیل دیدار میکند و گاه با رهبر کلیسای ارتدکس و در واتیکان به دیدار پاپ رفته است.
اگر چه اکنون گولن در ایالات متحده اقامت دارد، اما از دامنه نفوذش درترکیه کاسته نشده است. پنج کانال تلویزیونی در اختیار این جنبش است که کانال اصلی اش STV است. پایگاه اینترنتی گولن به دوازده زبان فعال است.

ویژگیهای شخصیتی

گولن خطیبی توانا است که از سن 14 سالگی خطابه میکرده است. وی بیشتر آموزشهای دینی خود را نزد پدر و در تکیه محله خود نزد علما و متصوفه فرا گرفته است. پدرش علاوه بر زبان عربی و ترکی، زبان فارسی را هم به او آموخت.
وی از آغاز فعالیتهای تبلیغی دینی اش، به نسل جوان، به ویژه دانش آموزان دبیرستانی و دانشجویان توجه ویژه ای داشت. که همین امر باعث میشد تا بسیاری از آنان پس از فراغت از تحصیل به جنبش وی بپیوندند و مروج اندیشههای وی باشند.
موضوعات و محورهای مواعظ دینی گولن متنوع است، از مباحثی مانند نظریه تکامل گرفته تا شیوه های جدید آموزش، علوم، اقتصاد و عدالت اجتماعی. وی بحثهای دینی اش را با احساسات، عواطف و بیانی رسا همراه میکند و عیبی نمی بیند از این که هنگام موعظه، اشکش بر گونه جاری شود. این امر نفوذ او را در دل مردم دو چندان میکند. از جلسات وعظ او فیلمبرداری میشود و این فیلم ها میان هوادارانش دست به دست میچرخد و تکثیر میشود.
شاگردانش به او لقب خواجه افندی داده اند؛ زیرا وی هم تحصیلات سنتی دینی داشته و هم به فلسفه غرب و به ویژه فلسفه کانت تعلقی ویژه دارد. برخی کتابهای او هم از پر فروشترین کتابها در ترکیه بوده اند.
نویسنده برجسته ترک، نوری اکمال درباره وی میگوید: او مردی سنتی است، مانند شخصیت هایی که در کتابها خوانده یا در فیلمها دیده ایم. وقتی سخن میگوید، به طور مدام استغفرالله میگوید. بسیار آرام و مؤدبانه سخن می گوید. بسیار فروتن است. با آهنگی یکنواخت سخن میگوید. او می داند که چه میگوید و در کار بست قواعد دستور زبان خطا نمیکند و از واژه های دوره عثمانی بهره میگیرد. هزینه نفوذ مردمی اش این بود که در دهه هفتاد قرن گذشته سه سالی را به اتهام ترویج فعالیتهای ضد لائیک در زندان به سر برد. پس از آن بارها این تهمت را به گولن زدند. اما وی همیشه آن را رد میکند و میگوید: من سکولار مسلمان هستم و در پس تاسیس دولتی اسلامی نیستم و در پس اسلامی با صبغه ترکی هستم و میخواهم ایدئولوژی ناسیونالیسم ترک را اسلامی کنم.
به عبارت دیگر تمام آنچه که گولن در پی آن است، احیای روابط میان دولت و دین - به همان شیوه معمولی در دولت عثمانی ـ است؛ همان دوره ای که امور دولت بر اساس قوانین وضعی قرار داشت، اما در همان حال مردم بدون هیچ تنگنایی شعائر دینی اشان را آزادانه به جا می آوردند.
گولن معتقد است: مسلمانان باید آموزشی را در پیش بگیرند که به ادغام آنان در جهان معاصر منتهی میشود و باید فن آوری و علوم جدید را فراگیرند و از این رو از حضور پررنگ مسلمانان در نظام سیاسی و اقتصادی جهانی حمایت میکند. وی از مدافعان جدی پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپاست و میگوید که با سیاسی کردن دین اسلام مخالف است؛ زیرا نباید دین را با دنیا در آمیخت و باید طبع هر کدام را حفظ کرد. اما مخالفان گولن؛ یعنی جریان لائیک ترکیه معتقدند که او حقیقتآ از عرصه سیاست دور نیست؛ زیرا نفوذ سیاسی او در پنج سال گذشته در جریان حمایت از جزب عدالت و توسعه در انتخابات آشکار شده است.
مصطفی قاسم در پاسخ میگوید: ما به عنوان تشکیلاتی مهم و آماده از هیچ حزب سیاسی ای حمایت نکردیم. افراد هوادار به هر که بخواهند رای می دهند، با این حال درست است که بیشتر اعضای جنبش ما از گذشته تا کنون به حزب عدالت و توسعه رای داده اند.

نظرات شما عزیزان: